เอตายาติ ฉนฺทาทิอคติยาฯ น คจฺฉนฺตีติ น ปวตฺตนฺติ, ตํ ตํ กิริยํ น กโรนฺตีติ อตฺโถฯ อิมินาติ ฉนฺทาทินา อคติคมเนนฯ ฉนฺทาทีสุ เยน นินฺโน, เตน คมนํ ยถานินฺนคมนํฯ

‘‘ราชา’’ติอาทินา ราชาทินิมิตฺโต วิย อูมิอาทินิมิตฺโต จิตฺตุตฺราโส อูมิอาทิภยํ, ‘‘อูมิภยนฺติ โข, ภิกฺขเว, โกธุปายาสสฺเสตํ อธิวจน’’นฺติอาทิวจนโต (ม. นิ. 2.162; อ. นิ. 4.122; อิติวุ. 109) โกธุปายาสโอทริกตฺตปญฺจกามคุณมาตุคามา วาฯ ตตฺถ ปญฺจกามคุณมาตุคามคฺคหเณน ตนฺนิสฺสิตฉนฺทราคคฺคหณํ เวทิตพฺพํ, โอทริกตฺตญฺจ โลโภวฯ อุกฺเขปนียาทิกมฺมํ วินยทณฺฑํฯ

‘‘อถ โข ติมฺพรุโก ปริพฺพาชโก เยน ภควา…เป.… เอตทโวจ ‘กิํ นุ โข, โภ โคตม, สยํกตํ สุขทุกฺข’นฺติ? มา เหวํ ติมฺพรุกาติ ภควา อโวจา’’ติอาทินา นิทานวคฺเค (สํ. นิ. 2.18) อาคตตฺตา ‘‘ติมฺพรุกทิฏฺฐี’’ติ วุตฺตาฯ

จตุกฺกนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

(5.) ปญฺจกนิทฺเทสวณฺณนา

[940] อาคนฺตุํ ปน น เทนฺตีติ อาคมนสฺส ปจฺจยา น โหนฺตีติ อตฺโถ ทฏฺฐพฺโพฯ

[941] อวเทหนโตติ ปูรเณน มํสูปจยเหตุตาย จ อุปจยนโตฯ คิมฺหกาเล ภุญฺชิตฺวา สยนฺตสฺส สุขํ โหตีติ ตํ อุตุสุขํ ‘‘เสยฺยสุข’’นฺติ วุตฺตํ, สยนิริยาปถสุขนฺติ อตฺโถฯ วตนฺติ ธุตงฺคานิฯ ตโปติ ขนฺธกวตฺตานิ, วีริยํ วาฯ สีลคฺคหเณน ขนฺธกวตฺตเมถุนวิรตีนํ คหิตตฺตา ตปพฺรหฺมจริยคฺคหณํ น กตฺตพฺพนฺติ เจ? น, อญฺญสีลโต วิเสเสตฺวา ตปพฺรหฺมจริยานํ เทวตฺตการณตฺตคฺคหณสฺส ทสฺสนโต, พาหิรานญฺจสฺส วินิพนฺธสฺส ปวตฺติทสฺสนโต วาฯ เตสญฺหิ อวิหิํสาทิโควตาทิทุกฺกรการิกาเมถุนวิรติโย ยถากฺกมํ สีลาทีนิ, ตานิ จ เต เทวนิกายํ ปณิธาย จรนฺตีติฯ อญฺญถา จ สทฺธารุจิอาทีหิ ‘‘ยโต โข โภ อยํ อตฺตา รูปี จาตุมหาภูติโก มาตาเปตฺติกสมฺภโว กายสฺส เภทา อุจฺฉิชฺชตี’’ติอาทินา (ที. นิ. 1.85) วิกปฺเปตฺวาฯ

[942] พฺยสเนสุ ญาติโภคโรคพฺยสนคฺคหเณน ตํนิมิตฺตา โสกาทโย คหิตาติ ทฏฺฐพฺพาฯ ทสฺสนสวเนสุ ปฏิกูลตา ทสฺสนสวนปฏิกูลตาฯ เอตฺถ จ อาทีนเวหิ ปญฺจหิ เตสํ การณภูตา อกฺขนฺติเยว ภินฺทิตฺวา กถิตาติ เวทิตพฺพา, อกฺขนฺติมูลกา วา อปฺปิยตาทิเหตุภูตา ทุกฺกฏทุพฺภาสิตตาทิโทสาฯ

มิจฺฉาชีวนิมิตฺตํ มรณกาเล อุปฺปนฺนภยํ ‘‘อาชีวกภย’’นฺติ วุตฺตํฯ ‘‘อาชีวิกาภย’’นฺติ ปน ปาเฐ ปจฺจยานุปฺปตฺติํ ปสฺสโต อาชีวิกนิมิตฺโต จิตฺตุตฺราโสติ อตฺโถ ทฏฺฐพฺโพฯ กิตฺติสทฺโท สิโลกนฺติ ตปฺปฏิปกฺขา อสิโลกํ อกิตฺติฯ เตนาห ‘‘ครหภย’’นฺติฯ

[943] อุปฺปิลาวิตนฺติ อุทคฺคตาสงฺขาโต อวูปสมภาโว, อวูปสมเหตุภูโต วา ปีติยา อากาโรฯ

ปญฺจกนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

(6.) ฉกฺกนิทฺเทสวณฺณนา

[944] ‘‘โกธโน โหติ อุปนาหี’’ติอาทินา โกธาทิเหตุกา อุปนาหาทโย โกธาทีนํ สหายการณภาเวน สุตฺตนฺเต วุตฺตาติ โกธาทโย เอว วิวาทมูลานิ, เตเนตฺถ เต เอว วุตฺตาฯ สนฺทิฏฺฐิปรามสิตา อตฺตโน ทิฏฺฐิยํ อภินิวิฏฺฐตาฯ

[945] อปฺปติสฺสโยติ ปติสฺสยภูเตหิ ครูหิ วิรหิโตฯ อปฺปมาทลกฺขณนฺติ สติอวิปฺปวาสํ กุสลานุโยคสาตจฺจํ วาฯ

ยุตฺตปยุตฺตตาติ ตนฺนินฺนตาวเสน สุฏฺฐุ ยุตฺตตาฯ คณสงฺคณิกา กิเลสวเสน ปวตฺตา สงฺคณิกาฯ อิตฺถิปฏิสํยุตฺตกถาสวเน อิตฺถิสทฺทสวเน จ อสฺสาโท สวนสํสคฺโคฯ อิตฺถิยา กสฺสจิ ทานคฺคหณสฺสาโท ปริโภคสํสคฺโคฯ

[946] โสมนสฺเสน สทฺธิํ อุปวิจรนฺตีติ โสมนสฺสุปวิจาราติ อกุสลโสมนสฺสสหคตา รูปวิจาราทโย อิธาธิปฺเปตาติ เวทิตพฺพา, ตถา อุเปกฺขุปวิจารา จฯ